Instytut Bronisława Komorowskiego, Fundacja Aleksandra Kwaśniewskiego “Amicus Europae” oraz Centrum im. Ignacego Daszyńskiego organizują konferencję zatytułowaną „Konstytucja 1997 roku. Praktyka polityczna i prawna”, która odbędzie się 26 kwietnia 2016 w Warszawie.
Celem konferencji jest wymiana opinii i doświadczeń zebranych na przestrzeni blisko 20 lat obowiązywania Konstytucji RP z 1997 roku. Przedmiotem oceny będą polityczne i prawno-ustrojowe aspekty Konstytucji oraz szersze oddziaływanie przyjętych w 1997 roku rozwiązań na kulturę̨ prawną i polityczną w Polsce.
Tomasz Rawski, uczestnik programu Instytutu Bronisława Komorowskiego „Gen Demokracji” przypomina historię Konstytucji RP:
Trudne początki
Obrady Okrągłego Stołu stały się determinantem wielu przemian w polskiej przestrzeni społeczno-politycznej. Także dorobek prawny III Rzeczypospolitej swój umowny początek ma właśnie w tych przełomowych negocjacjach. Szczególnie widać to na przykładzie ustawy zasadniczej. Prace nad stworzeniem obecnie obowiązującej konstytucji rozpoczęto już w 1989 roku, a obrady Okrągłego Stołu urzeczywistniły potrzebę uchwalenia nowej ustawy zasadniczej.
Potrzebę przyjęcia ustawy regulującej prawno-polityczny status krystalizującego się nowego państwa zrealizowano już 7 kwietnia 1989. Określana mianem noweli kwietniowej ustawa w dużej mierze odbiegała od ambicji położenia demokratycznych podwalin pod tworząca się III RP. Była ona wypadkową pragnień i oczekiwań politycznych sił, których przedstawiciele zasiedli przy Okrągłym Stole. Prócz postulatów natury politycznej, takich jak organizacja wyborów i możliwość rywalizacji w nich przedstawicieli „Solidarności”, nowela kwietniowa dokonała poważnych zmian w konstytucyjnym ładzie państwa – na jej mocy przywrócono dwuizbowy parlament. Kosztem wdrożenia prodemokratycznych postulatów było umocnienie pozycji urzędu prezydenta, które znalazło swoje miejsce w treści noweli kwietniowej.
Parlamentarzyści wyłonieni w pierwszych wolnych wyborach 1989 roku zdawali sobie sprawę z potrzeby dokonania poważnej rewizji konstytucyjnego ładu Rzeczypospolitej. Już jesienią 1989 roku obie izby parlamentu powołały komisje, przed którymi postawiono zadanie prowadzenia prac nad przygotowaniem nowej ustawy zasadniczej. Jednak polityczna rzeczywistość 1989 roku wymagała od parlamentarzystów podjęcia natychmiastowych zmian natury konstytucyjnej. W tym celu, w grudniu 1989 roku, uchwalono nowelę grudniową przeredagowującą całkowicie pierwszy rozdział konstytucji PRL. Usunięto między innymi zapis o kierowniczej roli partii oraz przyjaźni ze Związkiem Radzieckim. Niezwykle istotny dla kontynuacji ustrojowej transformacji państwa okazał się artykuł 1, który określał Polskę jako „demokratyczne państwo prawne”.
W kolejnych nowelach, następujących po noweli grudniowej, dominowały postulaty ustrojowe. Przyjęta w marcu 1990 roku nowelizacja konstytucji reaktywowała samorząd terytorialny i stworzyła zasady funkcjonowania władzy lokalnej. 27 września 1990 roku zaś, przyjęto nowelizację umożliwiającą przeprowadzenie powszechnych, wolnych wyborów na urząd prezydenta RP.
Rozchwiana sytuacja polityczna stworzona efektem wyborców prezydenckich w 1990 roku oraz elekcji parlamentarnej 1991 znacząco spowolniła pracę nad przygotowaniem nowej konstytucji. Dopiero 23 kwietnia 1992 postanowiono przerwać tę niemoc. Uchwalono wówczas ustawę konstytucyjną o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa powierzyła przyjęcie nowej konstytucji Zgromadzeniu Narodowemu, natomiast projekt ustawy zasadniczej miała opracować Komisja Konstytucyjna. W jej skład weszło czterdziestu sześciu posłów oraz dziesięciu senatorów. Ustawa konstytucyjna stanowiła, że aby nowa konstytucja zaczęła obowiązywać wymagane jest jej przyjęcie przez naród w drodze referendum.
Czas kompromisów
Prace Komisji Konstytucyjnej, której przewodniczył senator ZChN Walerian Piotrowski nie przebiegały tak sprawnie, jak życzyliby sobie tego parlamentarzyści. Stąd zrealizowano postulat przyjęcia ustawy konstytucyjnej, której treść regulowałaby wzajemne stosunki między władzami ustawodawczą oraz wykonawczą, a także określałaby precyzyjnie pozycję samorządu terytorialnego. Ustawę, którą nazwano Małą Konstytucją przyjęto 17 października 1992 roku.
Pierwszym etapem przygotowania nowej konstytucji było zgłaszanie projektów ustawy przez podmioty do tego uprawnione. Ustawa z 1992 roku upoważniała do inicjatywy w tym zakresie prezydenta, Komisję Konstytucyjną Zgromadzenia Narodowego oraz grupę przynajmniej pięćdziesięciu sześciu członków Zgromadzenia Narodowego. Polityczne naciski pozaparlamentarnej opozycji spowodowały, że grupę tę rozszerzono, na mocy noweli z 22 kwietnia 1994 roku, o obywateli (tak zwana inicjatywa ludowa) w liczbie co najmniej pięciuset tysięcy oraz o projekty konstytucji zgłoszone w minionej kadencji parlamentu. Ostatecznie projekty ustawy zasadniczej zgłosiły Komisja Konstytucyjna, PSL wraz z Unią Pracy, Konfederacja Polski Niepodległej, Unia Wolności, SLD, prezydent Lech Wałęsa oraz NSZZ „Solidarność” wraz z ugrupowaniami centro-prawicowymi ( w ramach inicjatywy ludowej).
Prace nad nową Konstytucją przyśpieszyły podczas prac Sejmu II kadencji. Wówczas na czele Komisji Konstytucyjnej stanęli politycy SLD. Kolejno byli to: Aleksander Kwaśniewski, Włodzimierz Cimoszewicz, Marek Mazurkiewicz.
We wrześniu 1994 roku przed Zgromadzeniem Narodowym odbyło się czytanie zgłoszonych projektów ustawy zasadniczej, które następnie trafiły do Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego. Ta aby zwiększyć efektywność prac powołała sześć podkomisji i zespół stałych ekspertów. Prace te doprowadziły do przyjęcia sprawozdania zawierającego jednolity tekst konstytucji (16 stycznia 1997 roku).
Jednolity tekst konstytucji wypracowany przez komisję ujawnił różne rozumienia pojęcia ustawa zasadnicza, które swą emanację znalazły w kontrowersjach i sporach toczących się nad nową konstytucją. Do najbardziej spornych zagadnień należało określenie pozycji prezydenta i jego roli w nowym ładzie konstytucyjnym. Opozycja nie akceptowała forsowanego przez większość parlamentarną ograniczenia kompetencji prezydenta RP na rzecz wzmocnienia rządu i Sejmu.
Drugim poważnym zarzewiem konstytucyjnego konfliktu był spór dotyczący pozycji Kościoła oraz szeregu artykułów odnoszących się do wolności sumienia i wyznania. Pozaparlamentarna opozycja (ROP oraz AWS) wraz z przedstawicielami Kościoła krytykowali brak w preambule zapisu o wyższości prawa naturalnego nad stanowionym oraz artykułu odnoszącego się do ochrony życia od naturalnego poczęcia do naturalnej śmierci. W rezultacie biskupi uznali, że projekt ustawy „budzi wątpliwości natury moralnej”.
Referendum
Prawica atakowała także te artykuły konstytucji, które mogłyby stać się pretekstem do ograniczenia suwerenności Rzeczypospolitej. Tu szczególnie negatywne emocje wywoływał artykuł 90 – stwarzający możliwość przeniesienia niektórych kompetencji organów państwowych na rzecz organizacji międzynarodowych.
Burzliwie dyskusje nie wpłynęły na opóźnienie prac nad uchwaleniem konstytucji. 22 marca 1997 roku odbyło się drugie czytanie, w którym uchwalono parlamentarny tekst konstytucji. Następnie swoje poprawki zgłosił prezydent. Ostateczny tekst konstytucji został przyjęty przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 roku. Za jego przyjęciem opowiedziało się 451 parlamentarzystów z SLD, PSL-u, UW, oraz UP. Przeciw konstytucji opowiedziało się 40 parlamentarzystów z „Solidarności”, porozumienia KNP-BBWR oraz kilku z PSL-u. Wstrzymało się sześciu głosujących.
Aby konstytucja zaczęła powszechnie obowiązywać jej tekst w drodze referendum musiał jeszcze przyjąć naród. Kampania referendalna żyła echami parlamentarnych kontrowersji toczących się wokół ówczesnego projektu ustawy zasadniczej. Rządząca koalicja SLD-PSL wspierana przez UW oraz UP przekonywała do przyjęcia ustawy. Większość sejmową wspierał także prezydent Aleksander Kwaśniewski – pierwszy przewodniczący Komisji Konstytucyjnej. Pozaparlamentarna opozycja ROP oraz AWS rzutko przekonywała naród do opowiedzenia się przeciw konstytucji i odrzucenie jej w drodze referendum. Agitowanie do zakreślenia kwadracika przy słowie „NIE” było ostatnią szansą bojkotu konstytucji dla jej przeciwników. Ostatecznie w referendum przeprowadzonym 25 maja 1997 roku przy frekwencji wynoszącej 42,86% Polacy przyjęli nową konstytucję. Za ustawą zasadniczą opowiedziało się 52,71% uczestników głosowania (niespełna 6,4 mln).
15 lipca 1997 roku Sąd Najwyższy stwierdził ważność referendum konstytucyjnego. Dzień później ustawa zasadnicza została ogłoszona w Dzienniku Ustaw. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej weszła w życie trzy miesiące po opublikowaniu jej tekstu w dzienniku, czyli 17 października 1997 roku.
Po niespełna dwóch dekadach obowiązywania Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej nadal wzbudza kontrowersje analogiczne do tych znanych z okresu prac nad jej ostatecznym tekstem. Głosy jej adherentów ścierają się z pragnieniem napisania jej od nowa podnoszonym przez oponentów konstytucji z 1997 roku. Rzut okiem na historię tworzenia ustawy zasadniczej właściwej III Rzeczypospolitej odzwierciedla maksymę obecną we włoskim konstytucjonalizmie – konstytucja – powiadają włoscy prawnicy – to najtrudniejsze słowo na świecie.
Tomasz Rawski
Ukończył studia licencjackie w specjalności filologia polska dla mediów na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Napisał prace licencjacką p.t. Prawda, dobro, piękno i śmiech. O nowym modelu retoryki politycznej uwzględniającym kategorię komizmu. Jest studentem studiów politologicznych II stopnia na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. W swojej rodzinnej Warce propaguje dziennikarstwo obywatelskie. Uczestnik programu „Gen Demokracji” realizowanego przez Instytut Bronisława Komorowskiego.